با تولید رتینوئیک اسید، چرخش بزرگی در دنیای درماتولوژی زیبایی روی داد. رتینوئیک اسید از رتینوئیدها ساخته می‌شود که ترکیب شیمیایی آنها شبیه به ویتامین A است و از آنها برای درمان بیماری‌های پوستی مختلفی استفاده می‌شود.
در ابتدا از رتینوئیک اسید برای درمان آکنه استفاده می‌شد و بعد از مدتی پزشکان دریافتند که این دارو اثرات مفید دیگری هم بر روی پوست زنان بزرگسال دارد: بیمارانی که از این دارو استفاده می‌کردند، می‌گفتند که پوست آنها صاف‌تر شده است و خطوط سطحی آن کم یا ناپدید شده‌اند. لکه‌های قهوه‌ای نیز کمرنگ یا حتی ناپدید شده‌اند.با استفاده منظم از ترکیباتی حاوی رتینوئیک اسید نشانه‌های پیری پوست (در اثر تماس با نور خورشید یا در اثر افزایش سن) بهبود می‌یابد.
در نهایت مطالعات مشخص کردند که رتینوئیک اسید هم می‌تواند از پیری پوست پیشگیری کند و هم سبب بهبود تخریب پوستی ناشی از پیری پوست شود.
در این مطلب راجع به اثرات مفید، روش استفاده و احتیاطاتی که هنگام استفاده از این دارو لازم است صحبت خواهیم کرد.
رتینوئیک اسید چه اثرات مفیدی دارد؟
رتینوئیک اسید از اثرات پیری پوست ناشی از تماس با نور خورشید کم می‌کند. همچنین رتینوئیک اسید می‌تواند بر روی پیری پوست ناشی از افزایش سن هم اثرات مفید داشته باشد.
- از نظر میکروسکوپی، رتینوئیک اسید سبب تسریع تکثیر سلول‌ها در لایه سطحی پوست (یعنی اپی‌درم) می‌شود و به این ترتیب سلول‌های جدیدی که بهتر سازمان یافته‌اند، جای سلول‌های تخریب شده و ناهماهنگ را می‌گیرند. همچنین این ماده سبب کاهش تولید ملانین می‌شود. در لایه میانی پوست (درم) رتینوئیک اسید سبب تولید الیاف جدید کلاژن و الاستین می‌شود.
- با استفاده از رتینوئیک اسید، ظاهر پوست صاف‌تر و ضخیم‌تر می‌شود. این ماده بطور قابل توجهی می‌تواند خطوط ظریف پوست را کم‌عمق‌تر کند و یا حتی آنها را ناپدید سازد.
- لکه‌های قهوه‌ای روی صورت (ضایعاتی به رنگ قهوه‌ای – زرد یا قهوه‌ای روشن که اغلب لکه‌های پیری نام می‌گیرند)، با استفاده از رتینوئیک اسید روشن‌تر شده، گاه ناپدید می‌شوند. نام درست این لکه‌ها، لنتیگوی آفتابی است.
- مصرف منظم اسید رتینوئیک ممکن است سبب پسرفت یا حتی ناپدید شدن ضایعات پیش سرطانی پوست (کراتوز آفتابی) شود. البته توجه داشته باشید که معمولا از رتینوئیک اسید به عنوان درمان انتخابی این ضایعات استفاده نمی‌شود. درمان کراتوز آفتابی باید تحت نظر پزشک انجام شود.
- رتینوئیک اسید جریان خون پوست را افزایش می‌دهد و در نتیجه پوست به رنگ صورتی (که نشان‌دهنده سلامت آن است)، در می‌آید.
اثرات مفید درمان با رتینوئیک اسید بتدریج و در مدتی طولانی ظاهر می‌شوند: بهبود قابل توجه وضعیت پوست بعد از ماه‌ها استفاده قابل مشاهده است. حداکثر بهبود پوست در سال اول درمان قابل رویت است: در این زمان روند پیری پوست عقب می‌افتد و حتی ممکن است معکوس شود!! اگر درمان برای بیش از 1 سال ادامه یابد، تاثیر تاخیر روند پیری پوست ادامه می‌یابد، اما نباید انتظار ترمیم بیشتر پوست آسیب‌دیده را داشت.
توجه داشته باشید که با استفاده از رتینوئیک اسید نمی‌توان پوستی را که در دراز مدت و در اثر تماس با نور خورشید آسیب شدید دیده است، بطور کامل ترمیم کرد. اما با این حال بسیار از بیماران از نتایج درمان راضی هستند. نباید توقع غیر واقعی از درمان با رتینوئیک اسید داشت. مشخص است که تاثیر این درمان کمتر از روش‌های تهاجمی نظیر پیلینگ شیمیایی پوست یا مداخلات جراحی است. رتینوئیک اسید نمی‌توان خطوط عمقی پوست یا خطوطی را که در اثر حرکات عضلات صورت بوجود می‌آیند، برطرف کند و تنها بر روی خطوط ظریف اثر دارد. همچنین این ماده نمی‌تواند تمامی لک‌های تیره صورت را ناپدید یا کمرنگ کند و برای این منظور نیاز به درمان‌های دیگری است.
بر روی برچسب بسیاری از محصولات بهداشتی آرایشی می‌توان نام ترکیباتی را دید که از نظر شیمیایی شبیه به رتینوئیک اسید هستند: رتینول، پرورتینول، رتینالدهید. این ترکیبات بدون نسخه پزشک هم قابل تهیه هستند و برای همین هم در ترکیب بسیاری از محصولات بهداشتی آرایشی استفاده می‌شود.
برخی از متخصصین پوست اعتقاد دارند که استفاده طولانی مدت از رتینول یا رتینالدهید می‌تواند اثرات مفیدی، شبیه به اثرات رتینوئیک اسید (اما ضعیف‌تر) بر روی پوست داشته باشد. توجه داشته باشید که تحقیقات زیادی بر روی اسید رتینوئیک انجام شده است و اثرات پوستی مفید آن بر اساس این تحقیقات ثابت شده‌اند؛ اما بر روی رتینول و رتینالدهید کمتر تحقیق انجام شده است.
چه کسی از مصرف اسید رتینوئیک سود می‌برد؟
اسید رتینوئیک عمدتا برای افرادی مفید واقع می‌شود که سن بیشتر از 35 سال دارند و شواهدی از پیری پوست ناشی از تماس با نور خورشید را نشان می‌دهند: تماس بیش از حد با نور خوشید می‌تواند سبب ایجاد خطوط ظریف و لکه‌های تیره شود. البته مصرف اسید رتینوئیک در افرادی که به سبب افزایش سن دچار پیری پوست شده‌اند، نیز مفید است.
راهنمای استفاده از اسید رتینوئیک
اسید رتینوئیک دارو است و باید با نسخه پزشک تهیه شود؛ درمان با این دارو باید زیر نظر پزشک انجام شود. پزشک برای هر بیماری بر اساس سن، نوع پوست، سابقه تماس با نور خورشید و احتمال داشتن حساسیت به برخی از داروها، درمان را بصورت خاصی تجویز می‌کند.
- اسید رتینوئیک با سه غلظت در بازار موجود است: 25./.% ، 5./.% و 1/.%. درمان باید با حداقل غلظت شروع شود و بتدریج و در صورت لزوم شدت آن افزایش داده شود. معمولا اسید رتینوئیک بصورت کرم تجویز می‌شود، اما اگر پوست بیمار بشدت چرب باشد، ممکن است تجویز اسید رتینوئیک بصورت ژل مناسب‌تر باشد.
- پیش از استفاده از اسید رتینوئیک باید صورت با شوینده‌ای ملایم شسته شود.
- بیمار باید دارو را در هنگام شب استفاده کند و صبح روز بعد آن را بشوید. چرا که اسید رتینوئیک می‌تواند سبب افزایش حساسیت به نور خورشید شود.
- اسید رتینوئیک را می‌توان در این نواحی بکار برد:
- صورت
- بخش فوقانی قفسه سینه
- خارج بازوها
- پشت دست‌ها
- باید مقدار کمی از دارو را روی پوست مالید: درماتولوژیست‌ها ذکر می‌کنند که مقدار کمی از دارو (اندازه یک نخود) برای منطقه‌ای از پوست به وسعت پیشانی کفایت می‌کند.
- در صورتی که پوست بیمار بیش از حد حساس باشد، باید در ابتدا، دارو یک شب در میان استفاده شود و بعد بتدریج مصرف دارو به وضعیت شبانه در آید.
- بعد از یک سال و زمانی که حداکثر بهبود در وضعیت پوست مشاهده شد، و وضعیت پوست پایدار گردید، می‌توان برای پیشگیری مصرف دارو را به دو یا سه بار در هفته کاهش داد.
- در حین درمان با اسید رتینوئیک باید از آفتاب گرفتن یا سیگار کشیدن خودداری کرد. در طول روز باید از ضد آفتاب و مرطوب کننده مناسب استفاده شود. با مصرف اسید رتینوئیک، پوست خشک می‌شود و مصرف مرطوب کننده کمک می‌کند تا این عارضه برطرف شود. نباید از اسید رتینوئیک همزمان با مرطوب کننده استفاده کرد، چرا که ممکن است عارضه نامطلوبی ایجاد شود.
عوارض جانبی اسید رتینوئیک
در ابتدای مصرف، اسید رتینوئیک سبب کاهش ضخامت بخش خارجی اپی‌درم و لایه شاخی آن (که رطوبت پوست را حفظ می‌کند) می‌شود؛ اما با تداوم مصرف، تکثیر سلول‌های اپی‌درم بیشتر شده، ضخامت این لایه از پوست افزایش می‌یابد. بنابراین در ابتدای مصرف، بیشتر بیماران دچار احساس خشکی و پوسته‌ریزی مختصر پوست می‌شوند. این حالت از 2 هفته تا 3 ماه بعد از شروع درمان قابل مشاهده است. به همین دلیل بهتر است از کرم اسید رتینوئیک استفاده شود تا ژل آن؛ چرا که ژل بیشتر از کرم می‌تواند سبب خشکی پوست شود. تنها برای بیمارانی که پوستی بشدت چرب دارند، استفاده از ژل اسید رتینوئیک توصیه می‌شود. در صورت لزوم می‌توان در طول روز از کرم مرطوب کننده برای صورت استفاده کرد.
در مدت 2 هفته از شروع درمان با اسید رتینوئیک، ممکن است پوست تحریک شود: این حالت تحریک شدگی با قرمزی و سوزش مختصر خود را نشان می‌دهد و در صورت تداوم درمان در مدت 2 تا 3 ماه از بین می‌رود. این حالت، تاثیر شناخته شده درمان با اسید رتینوئیک است و اگر شدید نباشد، درمان ادامه می‌یابد. در صورت وجود قرمزی یا سوزش شدید باید با پزشک تماس گرفته شود و در این حالت ممکن است اقدامات زیر انجام شوند:
- قطع درمان برای چندین روز
- کاهش غلظت دارو
- کم کردن مقدار داروی مورد استفاده
- استفاده از دارو هر دو یا سه روز
چند نکته بسیار مهم هنگام مصرف رتینوئیک اسید
به موارد بسیار مهم زیر در مورد استفاده از رتینوئیک اسید توجه داشته باشید:
- در هنگام استفاده از رتینوئیک اسید از تماس با نور خورشید پرهیز کنید: رتینوئیک اسید سبب افزایش حساسیت به نور خورشید می‌شود و به همین دلیل باید در هنگام شب استفاده شود و صبح صورت شسته شود. نباید از رتینوئیک اسید در طول روز استفاده کرد و تا حد ممکن باید از تماس با نور خورشید پرهیز نمود. در طول روز بیمار باید از مرطوب کننده و ضد آفتاب استفاده کند.
- از استفاده همزمان از رتینوئیک اسید و دیگر محصولات آرایشی خودداری کنید: نباید رتینوئیک اسید همراه با دیگر محصولات آرایشی استفاده شود، این ماده در تماس با دیگر محصولات می‌تواند پایداری خودش را از دست بدهد. اگر قصد دارید از ترکیبات بهداشتی آرایشی دیگر استفاده کنید، بین زمان مصرف این دو، فاصله بگذارید.
- نباید از رتینوئیک اسید در دوران حاملگی استفاده کرد: رتینوئیدهای خوراکی می‌توانند بر روی جنین اثر نامطلوب داشته باشند و سبب نقایص تولد شوند. اگرچه کرم رتینوئیک اسید عوارضی به این شدت ایجاد نمی‌کند، اما توصیه می‌شود از رتینوئیک اسید موضعی در دوران حاملگی استفاده نشود.
- مراقب باشید رتینوئیک اسید با دهان و چشم تماس نداشته باشد: می‌توان مقدار کمی رتینوئیک اسید بر روی پوست پلک تحتانی یا اطراف لب مالید، اما باید مراقب بود که این ماده با چشم و دهان تماس نداشته باشد.
